Veroorzaakt stress kanker? Wat de wetenschap al weet

Het aantal mensen met stress wereldwijd heeft alarmerende niveaus bereikt. Dit is wat verschillende statistieken waarschuwen. Volgens het AXA Mind Health Report meldt ongeveer 62% van de wereldbevolking een hoog stressniveau. Dit cijfer is iets hoger dan de statistieken van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO), die stellen dat één op de vijf mensen wereldwijd aan chronische stress lijdt. Volgens de Wereld Geestelijke Gezondheidsdag van het Ipsos Institute staat Brazilië op de vierde plaats van landen met de hoogste stressniveaus wereldwijd.

Naast de directe effecten op welzijn en geestelijke gezondheid, heeft de wetenschap aangetoond dat chronische stress verband houdt met verschillende ziekten die het cardiovasculaire systeem aantasten, zoals hoge bloeddruk, hartaanvallen en beroertes. Het kan ook leiden tot maag-darmklachten, auto-immuunziekten, dermatologische en musculoskeletale problemen, zoals fibromyalgie, en andere. Maar hoe zit het met kanker?

Hoewel er momenteel geen robuust bewijs is dat stress op zichzelf kanker kan veroorzaken, suggereren verschillende studies de invloed van chronische stress op de ontwikkeling, progressie en verslechtering van de resultaten ervan. "Het is een zeer moeilijke maatstaf om te meten in klinische studies, omdat het dynamisch en subjectief is", legt klinisch oncoloog Gustavo Schvartsman uit, lid van de Braziliaanse Vereniging voor Klinische Oncologie (SBOC). Bovendien is kanker over het algemeen geen op zichzelf staande risicofactor, maar hangt het samen met andere problemen. "Mensen die stress ervaren, slapen vaak slecht, eten slecht, hebben een zittend leven, hebben een druk leven en kampen met familie-, financiële of relatieproblemen", legt de arts uit.

Hoewel de WHO en het National Cancer Institute van de Verenigde Staten stress niet erkennen als een directe oorzaak van kanker, geven de organisaties toe dat stress bijdraagt aan riskant gedrag, zoals roken, alcohol- en drugsgebruik en een slecht dieet, wat de ontwikkeling van tumoren in de hand werkt, vooral bij mensen met een genetische aanleg.

Een potentiële trigger

Een van de meest recente studies over dit onderwerp toonde overigens aan dat stress kan bijdragen aan de ontwikkeling van kanker bij mensen die al een genetische aanleg hebben. Het onderzoek, begin juli van dit jaar gepubliceerd in het British Journal of Cancer, evalueerde een specifieke groep mannen en vrouwen met mutaties in de BRCA1- en BRCA2-genen, die een hoger risico op borst- of prostaatkanker hebben. Toen wetenschappers de invloed van stress analyseerden, gemeten aan de hand van cortisolspiegels, ook wel bekend als het "stresshormoon", ontdekten ze dat de stof DNA-schade kan veroorzaken, waardoor de kans op het ontwikkelen van de ziekte toeneemt.

Cortisol, adrenaline en noradrenaline, hormonen die vrijkomen bij stress, beïnvloeden het immuunsysteem, aldus Schvartsman. "Er kan sprake zijn van chronische ontsteking en een pro-inflammatoire tumormicro-omgeving, waardoor kanker zich kan ontwikkelen", aldus de oncoloog. Dit betekent dat stress de ontstekingskenmerken in de biologische context rond een tumor kan versterken, wat uiteindelijk de groei en resistentie tegen behandelingen bevordert. "Het kan ook de angiogenese verhogen, de manier waarop de tumor 'leert' zijn weg te vinden en nieuwe bloedvaten aanmaakt. Zo kan hij uitzaaiingsroutes vinden", legt hij uit.

"Sommige laboratoriumstudies wijzen erop dat cortisol bijvoorbeeld het p53-eiwit kan beschadigen, dat essentieel is voor de preventie van tumoren. Dit verzwakt het vermogen van cellen om mutaties te elimineren", voegt neuropsycholoog en psycho-oncoloog Kátia Antunes, lid van de wetenschappelijke commissie van het Lado a Lado pela Vida Instituut (São Paulo), eraan toe.

Ondanks de vooruitgang in het onderzoek wijst de expert erop dat het directe verband tussen stress en kanker een uitdaging (en een mysterie) blijft voor de wetenschap. "Gelukkig zal niet iedereen die veel stress ervaart een vorm van kanker ontwikkelen, hoewel ze wel andere ziekten kunnen ontwikkelen", stelt ze.

Tweerichtingsverkeer: Veroorzaakt kanker stress?

Hoewel het nog niet duidelijk is of stress kanker veroorzaakt, is in veel gevallen het tegenovergestelde waar: een diagnose verhoogt vaak het stressniveau van een patiënt, wat een negatieve invloed kan hebben op de behandeling en de resultaten. Oncoloog Schvartsman van SBOC wijst erop dat het ontvangen van kankernieuws kan leiden tot negatieve gevoelens, angststoornissen, depressie, posttraumatische stressstoornis en slechtere slaap- en eetgewoonten, wat leidt tot een verminderde immuniteit en meer ontstekingen, waardoor de situatie verergert.

Psycho-oncoloog Kátia bevestigt dit idee en merkt op dat de diagnose niet alleen de kwaliteit van leven van de patiënt, maar ook van diens familieleden beïnvloedt. "Het is een heel plotselinge verandering. Zowel de diagnose als de behandeling veroorzaken fysieke en emotionele stress. Zorgen over de toekomst verstoren ook het behandelproces", benadrukt ze. De patiënt vraagt zich af of het wel zal werken en blijft, zelfs daarna, terneergeslagen, denkend aan de mogelijkheid dat de ziekte terugkomt. "Het emotionele lijden is enorm", zegt ze.

"Mensen die al kanker hebben en een zeer hoog stressniveau hebben, kunnen last krijgen van immunosuppressie (d.w.z. een minder efficiënt immuunsysteem), een slechtere reactie op immunotherapie, verhoogde systemische ontstekingen en zelfs een verminderde therapietrouw", legt Schvartsman uit. De kern van het probleem ligt in het feit dat patiënten vaak geen tijd hebben om na te denken over zelfzorg of er prioriteit aan te geven.

Afhankelijk van de aandoening omvatten de behandelingen reizen, financiële problemen en werkonderbrekingen. De situatie verergert vaak wanneer er geen ondersteunend netwerk is om de kinderopvang of andere zorgtaken te regelen, vooral voor vrouwen, die nog steeds de last van de familiezorg dragen. Dit kan leiden tot vertragingen bij afspraken, chemotherapie, radiotherapie en immunotherapie. "Soms stoppen patiënten zelfs met de behandeling en houden ze zich niet aan hun medicatie", voegt de arts eraan toe.

Reden te meer voor iemand met kanker om zorg, ondersteuning en behandeling te ontvangen van een multidisciplinair team, inclusief geestelijke gezondheidszorg. "Stressmanagement moet beginnen bij een psycholoog, bij voorkeur een psycholoog die gespecialiseerd is in oncologie, maar alle betrokken professionals moeten ook voldoende getraind zijn in dit opzicht", benadrukt Kátia.

Volgens haar kan een gastvrij team, naast het verminderen van de stress, ook gedragsverbeteringen stimuleren. Denk bijvoorbeeld aan beter eten, bewegen en mediteren.

"Hoewel we weten dat stress een negatieve invloed heeft op zowel de ontwikkeling van kanker als het behandelproces, zijn veel patiënten gelukkig in staat hun leven opnieuw te beoordelen en positieve veranderingen door te voeren, waardoor ze gunstiger kunnen reageren op de ervaring van kanker", concludeert hij.