WK Atletiek: Man of vrouw? Waarom een ​​genetische test voor controverse zorgt in de sport.

Deze aanpak is zwaar bekritiseerd. Olympisch kampioen verspringen Malaika Mihambo vertelde de Sport-Information-Dienst (SID): "Een enkele genetische test klinkt als een duidelijke oplossing, maar is wetenschappelijk simplistisch en negeert het feit dat gender niet een eenvoudig óf/óf-probleem is." Zelfs vanuit wetenschappelijk perspectief is de kwestie van gender niet altijd eenduidig. Omdat iedereen anders is, is een duidelijk onderscheid niet zo eenvoudig, zegt Olaf Hiort, hoofd van de afdeling Kinderendocrinologie aan de Universiteit van Lübeck en woordvoerder van het Collaborative Research Center "Gender Diversity". Hij beschouwt de SRY-test als "onethisch".

De test, die sinds 1 september door de atletiekbond wordt gebruikt, controleert of vrouwelijke atleten het zogenaamde SRY-gen bezitten. SRY staat voor geslachtsbepalende regio van Y en bevindt zich meestal op het Y-chromosoom, maar niet altijd. In de meeste gevallen resulteren een Y-chromosoom en een SRY-gen in een mannelijk lichaamstype.

Maar de vorming van het biologische geslacht is ingewikkelder en begint rond de zesde week van de zwangerschap. Mensen met het SRY-gen in hun genen produceren – tenzij het gen gemuteerd is – het zogenaamde TDF-eiwit. Dit eiwit initieert de vorming van mannelijke geslachtsorganen tijdens de embryonale ontwikkeling. Als het SRY-gen actief is en alle daaropvolgende biologische stappen functioneren, ontwikkelt een persoon zich normaal gesproken met een mannelijk fenotype – dat wil zeggen, ze hebben een penis en testikels en, vanaf de puberteit, een diepere stem en lichaamsbeharing. Als het signaal van het SRY-gen ontbreekt, ontwikkelt zich normaal gesproken een vrouwelijk fenotype met eierstokken, vulva en borsten.

Naast het SRY-gen zijn er nog veel meer genen betrokken bij de seksuele ontwikkeling. "We kennen er nu misschien wel 100, maar we weten nog niet hoeveel het er daadwerkelijk zijn", zegt Olaf Hiort.

Zoals vaak in de biologie is het niet zo eenvoudig en niet altijd eenduidig. Mensen die niet duidelijk biologisch man of vrouw zijn, worden gegroepeerd onder de term DSD. Dit staat voor Differences of Sex Development (verschillen in geslachtsontwikkeling) .

De ontwikkeling van de zogenaamde gonaden is afhankelijk van TDF. TDF initieert de ontwikkeling van de testikels; zonder TDF ontwikkelen de gonaden zich tot eierstokken. In de testikels vormen zich vervolgens twee belangrijke celtypen, die op hun beurt verschillende hormonen produceren. Sommige remmen de ontwikkeling van de vrouwelijke voortplantingsorganen, terwijl andere testosteron produceren, dat vervolgens wordt omgezet in het krachtigere dihydrotestosteron (DHT). Dit hormoon is cruciaal voor de ontwikkeling van de uitwendige mannelijke voortplantingsorganen.

Ontbreken de signalen voor mannelijke kenmerken, dan ontwikkelt zich automatisch een vrouwelijk fenotype. Er zijn echter ook mensen met XY-chromosomen en zogenaamde gonadale dysgenesie die dan – ondanks het SRY-gen – toch een baarmoeder ontwikkelen.

Soms is het probleem echter niet het hormoon zelf, maar eerder dat het lichaam het niet herkent. In deze gevallen is er een mutatie in de androgeenreceptor, waaraan testosteron en DHT zich normaal gesproken binden en zo de mannelijke seksuele rijping in gang zetten. In dit geval zijn de benodigde hormonen wel aanwezig, maar kunnen ze hun effecten niet via de receptor overbrengen. Ook in dit geval mist het lichaam het 'mannelijke' signaal en ontwikkelt het automatisch vrouwelijke kenmerken, ondanks dat er een SRY-gen in het genoom aanwezig is.

Neem bijvoorbeeld de Spaanse hordenloopster Maria José Martínez Patiño. Zij lijdt aan het complete androgeenongevoeligheidssyndroom (CAIS), zo meldt de Los Angeles Times . Het Spaanse nationale team sloot Patiño in 1986 uit nadat een geslachtstest uitwees dat ze het Y-chromosoom had. Dit chromosoom werd lange tijd beschouwd als een duidelijke indicator van biologische mannelijkheid. Hoeveel mensen CAIS hebben, is onduidelijk, omdat vrijwel niemand weet welke chromosomen ze in hun celkern dragen. Degenen die dit hebben, hebben meestal intern gelegen testikels en missen een baarmoeder of eierstokken. Daardoor menstrueren ze niet. Volgens de nieuwe atletiekregels mag iemand met bewezen CAIS meedoen aan de vrouwencompetitie.

De eerste geslachtstesten werden in 1946 door sportbonden ingevoerd. Destijds bestonden deze uit een onderzoek van de uitwendige geslachtsorganen. Het idee dat alleen de aan- of afwezigheid van een penis het geslacht bepaalt, is inmiddels duidelijk ontkracht. Bij mensen met DSD kunnen de uitwendige geslachtsorganen dubbelzinnig zijn en variëren van "normaal" vrouwelijk tot "normaal" mannelijk. Volgens Olaf Hiort zijn er in Duitsland jaarlijks ongeveer 100 tot 150 kinderen met afwijkende geslachtsorganen.

Ongeveer één op de 20.000 mannen heeft twee X-chromosomen

Niet alleen de uitwendige geslachtsorganen kunnen zowel mannelijke als vrouwelijke kenmerken vertonen. Bij het zogenaamde mozaïcisme wisselen cellen met en zonder een Y-chromosoom elkaar af binnen hetzelfde lichaam. Dit is het geval bij de Nederlandse sprintster Foekje Dillema. Om deel te kunnen nemen aan de Europese Kampioenschappen Atletiek van 1950 in Brussel , moest ze een geslachtstest ondergaan. Omdat ze weigerde, werd ze door de Nederlandse Atletiekunie voor het leven geschorst. Met toestemming van haar familie voerden wetenschappers na haar dood een DNA-analyse uit. De resultaten toonden aan dat Dillema een XX/XY-mozaïek had, wat betekent dat haar lichaamscellen zowel mannelijk als vrouwelijk waren.

In 1967 introduceerde het Internationaal Olympisch Comité de chromosoomanalyse. Microscopisch onderzoek werd gebruikt om te bepalen of vrouwelijke atleten twee X-chromosomen hadden. Als atleten in de mannelijke categorie destijds ook waren getest, hadden sommigen van hen mogelijk vrouw kunnen zijn. Ongeveer één op de 20.000 mannen heeft twee X-chromosomen. 80-90 procent van deze gevallen komt doordat het SRY-gen zich op het X-chromosoom bevindt in plaats van op het Y-chromosoom.

Testosteron is het bekendste mannelijke geslachtshormoon. Het wordt voornamelijk in de testikels aangemaakt. Vrouwen produceren echter ook testosteron. Naast de ontwikkeling van de geslachtsorganen regelt het hormoon ook de groei en spierontwikkeling.

In de meeste gevallen hebben mannen van nature een hoger testosterongehalte. Binnen de natuurlijke grenzen hebben vrouwen echter ook hogere testosterongehaltes. Deze aandoening staat bekend als hyperandrogenisme. Dit kan verschillende oorzaken hebben, waarvan sommige niet altijd verband houden met de seksuele ontwikkeling.

Een oorzaak is alfa-reductasedeficiëntie. Dit is een tekort aan het enzym dat testosteron omzet in DHT. Omdat vrouwelijke geslachtsorganen zich ontwikkelen in plaats van mannelijke zonder DHT, hebben getroffen kinderen vaak vrouwelijke geslachtsorganen. Tijdens de puberteit stijgt de testosteronspiegel echter sterk. Het resultaat: een diepere stem, lichaamsbeharing en meer spiermassa.

Het bekendste voorbeeld van hyperandrogenisme is de Zuid-Afrikaanse hardloopster Caster Semenya . Ze won twee Olympische gouden medailles en drie wereldtitels op de 800 meter. Na de nodige tests te hebben ondergaan, eiste de Atletiekfederatie dat ze haar testosteronspiegel kunstmatig verlaagde om in de vrouwencategorie te kunnen blijven deelnemen.

"Een verlaging van de testosteronspiegel leidt tot spierverlies", zegt Olaf Hiort. Maar er zijn altijd twee dingen: een fundamenteel en een variabel onderdeel van seksuele ontwikkeling. Testosteron is variabel. Het simpelweg verlagen van de testosteronspiegel leidt niet per se tot een vrouwelijk lichaam.

De arts is van mening: "De strikte binaire indeling in de sport is – en de discussie toont dit aan – onvoldoende." De sport wil een grens trekken waar de natuur die niet zo scherp verdeelt. De wetenschap kan de sport geen eenduidig ​​bewijs leveren dat aantoont of een DSD-atleet een oneerlijk voordeel heeft ten opzichte van vrouwen – en zal dat misschien ook nooit doen. En de sportbonden zelf hebben nog geen oplossingen gevonden die minder binair zijn. En dus zullen de atleten vanaf zaterdag zoals gebruikelijk in twee categorieën strijden: mannen en vrouwen.